Motywy taktyczne w szachach – 38 definicji i przykładów
Tagi pozwalają nam przypisać każdemu zadaniu jedną lub więcej etykiet oznaczających różne motywy taktyczne (typy taktyk), które często spotyka się podczas gry w szachy. Zrozumienie tych motywów pomoże Ci rozpoznawać schematy taktyczne - zarówno podczas rozwiązywania zadań, jak i podczas partii!
Często słyszy się o motywach taktycznych, ale czym tak właściwie jest taktyka w szachach? Można ją opisać wieloma słowami, ale prawdopodobnie najprościej byłoby powiedzieć, że taktyka to ruch lub sekwencja ruchów dająca jednemu z zawodników przewagę. Przewaga może być na przykład materialna, gdy dzięki taktyce wygrywamy figurę przeciwnika, albo pozycyjna lub strategiczna, gdy dzięki taktyce otrzymujemy na przykład możliwość przeprowadzenia ataku prowadzącego do mata! Richard Teichmann powiedział kiedyś, że „szachy to w 99% taktyka”. Stwierdzenie to nie jest być może do końca zgodne z prawdą, ale zdecydowanie pokazuje, że taktyka to nieodłączna część gry w szachy.
Definicje i przykłady
Atak na pole f7/f2
Jest to taktyka lub groźba, która polega na wzięciu na celownik „najsłabszego punktu” w pozycji przeciwnika. Pola f2 i f7 często są nazywane najsłabszymi polami na szachownicy, ponieważ na samym początku partii są bronione tylko przez króla. To dlatego tego typu taktykę najczęściej widuje się w debiucie lub na początku gry środkowej, a wiele ataków i gróźb w szachach dotyczy właśnie tych dwóch kluczowych punktów.
Atak na zroszowanego króla
Do tej kategorii należą wszystkie taktyki mające na celu zaatakowanie zroszowanego króla. Można do nich zaliczyć m.in. poświęcenia figur w zamian za piony chroniące monarchę, szturm pionowy oraz wiele innych motywów, których wspólnym mianownikiem jest to, że mają na celu atak na króla, który wykonał już krótką lub długą roszadę.
Bicie w przelocie
Bicie w przelocie (fr. en passant) to niestandardowe zbicie pionkiem, które może nastąpić wtedy, gdy wrogi pion, który właśnie poruszył się o dwa pola do przodu, stanął obok naszego pionka.
Biciu w przelocie często towarzyszą inne motywy taktyczne, takie jak atak z odsłony lub podwójny atak.
Desperado (kamikadze)
W zależności od pozycji, motyw taktyczny desperado/kamikadze często można przyrównać do poświęcenia materiału. W motywie chodzi o to, że dany zawodnik decyduje się na zbicie wrogiej figury w sytuacji, gdy jedna lub więcej jego figur i tak znajduje się pod biciem (tzn. „wisi”, czyli jest niebroniona). Jest to jedna z niewielu sytuacji, gdy brawurowe zagranie i zabranie jednej z figur przeciwnika do grobu jest właściwym rozwiązaniem, ponieważ strona wykonująca motyw desperado i tak poniosłaby straty materialne. Ten motyw taktyczny pojawia się bardzo często wtedy, gdy pod biciem znajdują się zarówno figury białych, jak i czarnych. Czasami mianem desperado można również określić ruch wtrącony (motyw ruchu wtrąconego jest opisany w innym miejscu niniejszego artykułu).
Mat Beniowskiego
Mat Beniowskiego polega na zamatowaniu skoczkiem króla, którego drogę ucieczki blokują jego własne figury. Mat Beniowskiego może nastąpić jedynie wtedy, gdy król przeciwnika jest ściśle otoczony własnymi figurami, a na bezpośrednio przylegających do niego polach nie stoi żadna wroga bierka. To dlatego tego mata można wykonać tylko przy pomocy skoczka.
Mat w 1 ruchu
Każda zagadka taktyczna, która kończy się matem w 1 ruchu.
Mat w 2 ruchach
Każda zagadka taktyczna, która kończy się matem w 2 ruchach.
Mat w 3 lub więcej ruchach
Każda zagadka taktyczna, która kończy się matem w 3 lub więcej posunięciach.
Mat wspomagany
Mat wspomagany to jeden z podstawowych motywów matowych, który ma miejsce wówczas, gdy hetman z bliska daje mata królowi przeciwnika, a wrogi monarcha nie może go zbić, ponieważ hetman jest broniony („wspomagany”) przez inną figurę, którą może być pionek, skoczek, goniec lub król.
Młynek
Jest to rzadko spotykany motyw taktyczny polegający na ciągłym dawaniu szacha z odsłony królowi przeciwnika (zobacz hasło „odkryty atak/szach”), co pozwala wykonującej ruchy figurze zbić wiele wrogich bierek.
Motyw końcówkowy
Do tej kategorii należy każdy motyw taktyczny, który występuje w końcówce. Końcówka jest ostatnim etapem partii i zazwyczaj uważa się, że zaczyna się w momencie, kiedy większość figur zniknęła już z planszy, szczególnie po wymianie hetmanów.
Obrona
Obrona w szachach może oznaczać dwie rzeczy. Po pierwsze, możemy obronić swoją bierkę za pomocą innej bierki, a po drugie, możemy grać obronne/defensywne ruchy, aby zapobiec atakowi matowemu lub groźbom stwarzanym przez naszego przeciwnika. Obrona bierki polega na przestawieniu innej naszej figury na pozycję, z której ma strzec zagrożonej figury lub pola albo zapobiec groźbie ze strony przeciwnika. Do kategorii zadań związanych z obroną zaliczają się również wszystkie motywy taktyczne o charakterze „profilaktycznym” bądź defensywnym, w tym np. zadania, w których należy doprowadzić do remisu, lub których rozwiązaniem jest znalezienie właściwej kombinacji w obronie. Oto przykład:
Odkryty atak/szach (atak/szach z odsłony)
Jest to atak, który następuje wtedy, gdy jedna z figur schodzi z linii lub przekątnej, odsłaniając inną figurę atakującą wroga i grożącą zdobyciem materiału lub matem. W przypadku szacha z odsłony występuje ten sam schemat, jednak atakowaną figurą przeciwnika jest król, a zatem mamy do czynienia z szachem. Kiedy figura, którą przestawiliśmy, atakuje również inną bierkę, mówimy wówczas o „podwójnym” ataku/szachu z odsłony. Oto przykład:
Odsłonięty król
W zadaniach szachowych często można spotkać króla, który nie jest dostatecznie broniony i zajmuje dość odsłoniętą pozycję. Monarcha będący w takim położeniu często pada ofiarą różnego rodzaju taktyk lub daje się go zamknąć w „siatkę matową”.
Ofiara hetmana
Ofiara hetmana (zobacz również termin „poświęcenie”) ma na celu osiągnięcie czegoś znacznie cenniejszego niż oddana figura. Oddanie hetmana często stanowi część planu zamatowania wrogiego króla lub odzyskania materiału z nawiązką po zakończeniu zaplanowanej sekwencji ruchów.
Ofiara jakości
Ofiara jakości to poświęcenie niewielkiej ilości materiału (patrz termin: poświęcenie) dla osiągnięcia większego celu. W praktyce termin ten oznacza oddanie wieży za jedną z lekkich figur (gońca lub skoczka). Motyw często występuje w forsownych, kilkuruchowych sekwencjach.
Pat
Pat następuje wtedy, gdy zawodnik, który jest na ruchu, nie może wykonać żadnych legalnych posunięć żadną swoją figurą, a jego król nie jest w szachu. Pat oznacza remis. Motyw taktyczny pata może wystąpić w zadaniach, w których trzeba wymusić remis w przegrywającej lub o wiele gorszej pozycji.
Pierwsza/ostatnia linia
Mat na pierwszej lub ostatniej linii ma miejsce wtedy, gdy wieża lub hetman atakują wrogiego króla na 1. lub 8. linii (w zależności od koloru), a monarcha nie ma możliwości ucieczki, ponieważ blokuje go jego własna armia.
Podstawowe maty
Ta kategoria obejmuje wszystkie rodzaje podstawowych „motywów matowych”. Nie chodzi tu o wszystkie pozycje, w których dana strona ma mata w 1 lub 2 ruchach, ale bardziej o taktyki, w których wykorzystuje się lub które są zwieńczone jednym z podstawowych schematów, np. matowanie królem i hetmanem, matowanie królem i wieżą, dwiema wieżami, czy też dwoma gońcami.
Podwójny szach
Szachowanie wrogiego króla dwiema figurami naraz to bardzo silne zagranie! Ponieważ nie da się uniknąć dwóch gróźb jednocześnie, król w obu przypadkach musi odejść z atakowanego pola.
Poświęcenie (ofiara)
Poświęcenie (ofiara) polega na dobrowolnym oddaniu materiału (figury lub pionka) lub dokonaniu z pozoru niekorzystnej wymiany. Poświęcenie w zamyśle ma przynieść graczowi jakieś korzyści, np. dany zawodnik poświęca hetmana, aby zwolnić pole dla skoczka, który będzie mógł stamtąd zamatować wrogiego króla. Poświęcenia można również dokonać w celu odniesienia korzyści strategicznych. Przykładem może być np. oddanie pionka w zamian za zyskanie czasu na rozwój figur albo poświęcenie figury w celu odsłonięcia pozycji króla przeciwnika.
Promocja piona
Jest to taktyka umożliwiająca promocję pionka. Promocji często towarzyszą inne motywy, które łączy jeden cel – doprowadzenie pionka do pola przemiany, co zazwyczaj czyni z tego pionka bohatera partii, decydującego o jej wyniku (zobacz także: „słaba promocja”).
Przeciążenie
Figura, która zajmuje się zbyt wieloma rzeczami na raz, jest „przeciążona”. W takiej sytuacji znajduje się na przykład goniec, który musi jednocześnie zapobiegać matowi i promocji piona przeciwnika. Zrealizowanie jednej z gróźb, czyli, np. promocji pionka, zmusza przeciążonego gońca do opuszczenia placówki i tym samym prowadzi do realizacji drugiej groźby, czyli mata.
Przesłona
Przesłona oznacza wstawienie figury pomiędzy dwie inne atakujące bierki, z których przynajmniej jedna należy do przeciwnika. Czasami dana figura zakłóca komunikację dwóch atakujących bierek, tworząc przy tym zamieszanie i często je przeciążając (patrz „przeciążenie”).
Rentgen
Taktyka rentgena w szachach występuje wówczas, gdy jedna z figur o dalekim zasięgu (wieża, goniec lub hetman) pośrednio atakuje lub broni inną figurę lub pole, niejako „patrząc przez” bierkę znajdującą się przed celem. Taktyka rentgena często występuje w parze z motywem mata na pierwszej/ostatniej linii.
Rożen (szpila)
Ten motyw taktyczny polega na wykonaniu ruchu stwarzającego zagrożenie dla cennych figur przeciwnika (np. króla i hetmana) i zmuszającego je do ucieczki, co pozwala na zdobycie innej znajdującej się za nimi figury. Wszystkie trzy figury (atakujący oraz dwie atakowane figury przeciwnika) muszą znajdować się na jednej linii lub przekątnej. Rożen to taktyka przeciwna do związania, ponieważ w tym przypadku to cenniejsza figura jest z przodu (patrz: „związanie”).
Ruch wtrącony
Ruch wtrącony (niem. zwischenzug) to często niespodziewane posunięcie podczas forsownej sekwencji ruchów, które może zmienić efekt końcowy takiej kombinacji. Jednym z przykładów tego typu taktyki jest tzw. „desperado”.
Słaba promocja
Słaba promocja to promocja (zobacz hasło „promocja piona”) pionka na figurę inną niż hetman, czyli np. skoczka, wieżę lub gońca. Hetman jest najpotężniejszą figurą, dlatego to oczywiste, że przy promocji pionka najczęściej decydujemy się właśnie na niego. Motyw taktyczny słabej promocji przydaje się w konkretnych sytuacjach, w których dany zawodnik potrzebuje słabszej figury (zazwyczaj jest nią skoczek, ponieważ jest on jedyną figurą, która kontroluje pola, których nie widziałby hetman), by powstrzymać groźby przeciwnika, zapobiec patowi lub osiągnąć coś, co nie byłoby możliwe z pomocą hetmana.
Siatka matowa
Jest to pozycja, w której król jest uwięziony i wkrótce zostanie zamatowany. Monarcha, który utknął w danym miejscu na szachownicy, znajduje się jakby w „sieci”, która powoli zaczyna się wokół niego zaciskać. Zawodnik może stworzyć siatkę matową poprzez odcinanie wrogiemu królowi dróg ucieczki. Tkanie tego typu sieci często wymaga wykonywania cichych ruchów (bez szacha). Gdy siatka jest już gotowa, partię kończy sekwencja forsownych ruchów prowadząca do nieuchronnego mata.
Uproszczenie pozycji
Jest to motyw taktyczny polegający na wykonaniu przez zawodnika mającego przewagę sekwencji forsownych ruchów, które mają za zadanie uprościć pozycję na szachownicy, aby łatwiej można było zrealizować przewagę i wygrać partię. Upraszczanie pozycji przez zawodnika, który ma wygrywającą przewagę, to zazwyczaj bardzo dobry pomysł.
Usunięcie obrońcy
To taktyka polegająca na wyeliminowaniu kluczowej figury, która stoi na drodze do osiągnięcia ważnego celu, np. zamatowania przeciwnika lub zdobycia materiału. Szachiści często decydują się nawet na wymianę silniejszej figury w zamian za kluczowego obrońcę, jeśli tylko taki manewr pozwoli im zrealizować ich cel.
Uwięziona figura
Jest to figura, którą nie można zrobić żadnych legalnych ruchów, albo której jedyne możliwe przesunięcia skutkowałyby jej stratą. Często figura zostaje uwięziona na skutek sekwencji forsownych ruchów.
Widełki/podwójny atak
Podwójny atak to atak lub groźba skierowana w stronę dwóch bierek przeciwnika naraz. Zaletą tej taktyki jest to, że trudno jest zapobiec jednocześnie dwóm groźbom, wykonując tylko jeden ruch. Widełki to podwójny atak w wykonaniu jednej figury, którą jest zazwyczaj skoczek, hetman lub pion.
Wieczny szach
Wieczny szach to sytuacja, w której jeden z zawodników może szachować wrogiego króla w nieskończoność, ale nie jest w stanie go zamatować. Wieczny szach prowadzi do remisu—zawodnicy albo się na niego zgadzają albo pozycja w partii zostaje powtórzona trzykrotnie, co z uwagi na zasadę „trzykrotnego powtórzenia pozycji” również oznacza podział punktu.
Wisząca figura
W szachach określenia „wiszący” lub „podwisający” to synonimy słowa „niebroniony”. Do tej kategorii zaliczają się taktyki, w których możemy zbić niebronioną figurę bądź wykorzystać sam fakt, że dana figura przeciwnika podwisa. Do tego motywu kwalifikują się również forsowne kombinacje prowadzące do podwójnego ataku na cele, z których przynajmniej jeden nie jest broniony.
Zaciągnięcie/odciągnięcie
Zaciągnięcie wykonuje się w celu odwrócenia uwagi przeciwnika od naszych prawdziwych zamiarów, z kolei odciągnięcie to taktyka polegająca na zmuszeniu/zachęceniu jednej z figur przeciwnika do porzucenia swoich kluczowych obowiązków, np. obrony kluczowego pola, związania naszej figury, obrony figury, czy też blokowania otwartej linii lub przekątnej. W wielu przypadkach zaciągnięcie/odciągnięcie wiąże się z poświęceniem figury lub wykonaniem pewnego rodzaju forsownego ruchu, co zmusza przeciwnika do współpracy w realizowaniu naszej taktyki. Zaciągnięcie i odciągnięcie mają podobny cel, dlatego też zostały opisane razem. Poniżej znajdują się przykłady dwóch opisywanych motywów:
Zugzwang
Zugzwang to niemieckie słowo, które dosłownie oznacza „konieczność wykonania ruchu”. Z motywem tym mamy do czynienia w sytuacji, w której każdy ruch, jaki może wykonać dany zawodnik prowadzi do przegrania partii lub uzyskania znacznie gorszej pozycji.
Związanie
Dana figura jest „związana”, kiedy nie można nią ruszyć, ponieważ skutkowałoby to utratą stojącej za nią cenniejszej figury. Związanie może zostać wykonane przez figurę o dalekim zasięgu, np. wieżę, hetmana czy gońca, poprzez ustawienie jej na tej samej linii/przekątnej co jedna z ważniejszych wrogich figur, przed którą stoi inna, mniej istotna figura. Można też samemu wejść pod związanie, blokując atak wieży, hetmana lub gońca na cenną figurę inną słabszą figurą, którą jesteśmy gotowi oddać bądź wymienić. Jednym z rodzajów związania jest związanie względem króla, w przypadku którego związana figura nie ma możliwości odejścia spod związania, ponieważ skutkowałoby to odsłonięciem szacha, a taki ruch jest w szachach niedozwolony.
Zwolnienie (oczyszczenie) pola/linii
Ten termin odnosi się do umyślnego poświęcenia materiału w celu „oczyszczenia/zwolnienia” pola, przekątnej lub linii. Tego typu poświęcenia najczęściej używane są do otwarcia kluczowych przekątnych (patrz przykład poniżej). Oddanie pionka w celu zwolnienia pola dla skoczka (np. gdy pionka z e4 poświęca się przez pchnięcie go na e5, co umożliwia skoczkowi zajęcie pola e4) można uznać za ofiarę „pozycyjną”.
Teraz twoja kolej! Przećwicz wszystko, czego nauczyłeś się o naszych motywach taktycznych w 5 różnych trybach (zadania, puzzle rush, puzzle battle, zadanie dnia i zadania dowolne). Miłej zabawy!
