Yuri Averbakh, 1922-2022

W dniu 7 maja 2022 r. (trzy miesiące po tym, jak skończył 100 lat) zmarł GM Yuri Averbakh - najstarszy arcymistrz świata, trener, arbiter międzynarodowy, kompozytor szachowy, teoretyk gry końcowej, pisarz, historyk, honorowy członek FIDE i ostatni żyjący uczestnik słynnego Turnieju Kandydatów w Zurychu w 1953 roku. Jego śmierć została potwierdzona przez Rosyjską Federację Szachową i FIDE.

Averbakh był jednym z niewielu silnych graczy, którym udało się jednocześnie wznieść się na wyżyny w teorii szachów, literaturze, dziennikarstwie, historii oraz polityce szachowej.

Spośród wielu tytułów, które posiadał Averbakh, zabrakło tylko tego najbardziej prestiżowego: tytułu mistrza świata w szachach. "Nie mam charakteru mistrza" - powiedział kiedyś o sobie. "Jestem badaczem, a nie wojownikiem czy 'zabójcą' za szachownicą. Interesuje mnie analizowanie".

Averbakh: “Najważniejszym elementem gry w szachy była dla mnie zawsze walka na pomysły, ponieważ to właśnie w twórczej debacie rodzi się prawda.” Zdjęcie: Rosyjska Federacja Szachowa.

Yuri Lvovich Averbakh urodził się 8 lutego 1922 r. w Kałudze, mieście położonym 180 km na południowy zachód od Moskwy. Jego ojciec był z pochodzenia niemieckim Żydem (jego przodkowie nosili nazwisko Auerbach) i pracował jako leśniczy w lasach kałuskich - wybierał drzewa do wycięcia. Matka była nauczycielką języka i literatury rosyjskiej oraz maszynopisarką.

W 1925 r. rodzina przeniosła się na ulicę Afanasjewskiego, niedaleko placu Arbat w Moskwie. Averbakh od trzeciego roku życia przejawiał zainteresowanie szachami, a w wieku siedmiu lat sam zaczął w nie grać. W tym samym roku matka posłała go do szkoły.

Było to o rok wcześniej niż w przypadku większości chłopców, którzy wówczas rozpoczynali naukę w wieku ośmiu lat. Averbakh zawsze uważał, że zaważyło to na całym jego dalszym losie, ponieważ w 1939 r., gdy w Europie wybuchła wojna, wszyscy młodzi mężczyźni, którzy dopiero co ukończyli szkołę, zostali wysłani do wojska. Averbakh był jednak za młody, aby zostać poborowym i mógł kontynuować naukę w Instytucie Baumana. Dzięki temu uzyskał odroczenie mobilizacji w 1941 r., kiedy to Związek Radziecki przystąpił do wojny.

"Należałem do tragicznego pokolenia" - opowiadał Averbakh. "Wielu moich przyjaciół zginęło w czasie wojny, ale ja miałem szczęście. Taki los, przecież nie miałem na to wpływu - tak potoczyło się życie". Z danych historycznych wynika, że 93% rosyjskich mężczyzn urodzonych w 1922 r. zginęło na froncie.

W latach szkolnych Averbakh lubił jazdę na nartach, hokej, siatkówkę, ale przede wszystkim boks. W pewnym momencie jego największym zainteresowaniem stały się jednak szachy.

Averbakh w młodości. Zdjęcie: Rosyjska Federacja Szachowa.

Podczas wojny Averbakh ukończył szkolenie produkcyjne w fabryce lokomotyw w Kołomnie i wraz z innymi uczniami został wysłany do bazy pancernej w pobliżu Naro-Fomińska, gdzie zajmował się naprawą czołgów i ciągników. W latach 1941-1943 studiował w Iżewsku, a w kwietniu 1943 r. wrócił do Moskwy.

"Niewielu zawodników miało przywilej tak długiego życia. Duża część mojego pokolenia zginęła w czasie wojny" - powiedział pod koniec swojego życia Averbakh. Często opowiadał następującą anegdotę o tym, jak w październiku 1941 r. został wezwany jako ochotnik.

Starszy oficer zobaczył jego płócienne buty i zapytał: "Czy chcecie walczyć w takich butach? Idźcie szybko do sklepu po buty na zimę!". W tym czasie Averbakh mierzył już 1,90 m (w młodości był też bardzo przyzwoitym siatkarzem) i miał rozmiar buta 45, dlatego nie mógł nigdzie znaleźć butów w swoim rozmiarze. Następnego dnia wielu mieszkańców zaczęło uciekać z Moskwy, a on do nich dołączył. "Uratowałem wtedy swój los" - podsumowywał.

W tamtych latach dużo czasu poświęcał również szachom, odnosząc znaczące sukcesy. W 1944 r. otrzymał tytuł Mistrza Sportu ZSRR.

Averbakh przy szachownicy. Zdjęcie: Rosyjska Federacja Szachowa.

Po ukończeniu nauki Averbakh rozpoczął pracę w Instytucie Badawczym Lotnictwa Rakietowego i pracował tam przez pięć lat. W tym czasie przygotował pracę dyplomową, a nawet zaliczył minimum kandydackie, jednak w pewnym momencie postanowił ostatecznie poświęcić się szachom.

Averbakh opowiadał, że kiedyś kierownik jego wydziału zapytał go, jak udaje mu się łączyć szachy z nauką. 

"Odpowiedziałem: 'Szczerze mówiąc, nauka przeszkadza w szachach, a szachy przeszkadzają w nauce'. Zastanowił się i odpowiedział: 'Mogę cię puścić na dwa lata, żebyś grał w szachy. Jeśli się nie uda, przyjmę cię z powrotem". A kiedy w 1954 r. zostałem mistrzem ZSRR i pretendentem do tytułu mistrza świata, sprawa była załatwiona. W gruncie rzeczy udzielił mi błogosławieństwa na dalszą karierę szachową".

Na początku kariery życie nie było łatwe - Averbakh zarabiał tylko połowę tego, co w instytucie. Sytuacja poprawiła się, gdy w 1952 r. został arcymistrzem. Było to trzy lata po jego pierwszym znaczącym sukcesie, w Mistrzostwach Moskwy w 1949 roku, które wygrał przed takimi graczami jak GM Andor Lilienthal, IM Yakov Estrin i GM Vladimir Simagin. Wygrywał w tym turnieju także w 1950 i 1962 roku.

Averbakh był ostatnim żyjącym uczestnikiem Turnieju Kandydatów w Zurychu w 1953 roku, jednego z najsilniejszych turniejów w historii. Książki o tym wydarzeniu napisane przez GM Davida Bronsteina i Miguela Najdorfa są uważane za jedne z najlepszych w literaturze szachowej.

Averbakh zakwalifikował się do tego turnieju dzięki zajęciu miejsca w pierwszej ósemce na turnieju międzystrefowym w Saltsjobaden (niedaleko Sztokholmu) w 1952 roku. Razem z nim awans do Turnieju Kandydatów uzyskali: zwycięzca turnieju GM Alexander Kotov, GM Mark Taimanov, GM Tigran Petrosian, GM Efim Geller, IM Gideon Stahlberg, GM Laszlo Szabo i GM Svetozar Gligoric. Dołączyli oni do Bronsteina, GM Isaaca Boleslavsky'ego, GM Vasily'ego Smyslova, GM Paula Keresa, GM Samuela Reshevsky'ego, Najdorfa i GM Maxa Euwe.

Radzieccy szachiści Petrosian, Kotov, Keres, Averbakh i Geller. Zdjęcie: Rosyjska Federacja Szachowa.

Turniej, w którym startowało 15 zawodników, rozegrano w dniach 30 sierpnia - 23 października 1953 r. w systemie dwukołowym na dystansie 28 rund. Zwyciężył Smyslov, który w następnym roku zmierzył się z Mikhailem Botvinnikiem o tytuł mistrza świata. Averbakh z wynikiem 13,5/30 punktów zajął 10. miejsce ex aequo z Boleslavskym.

Turniej Kandydatów w Zurichu w 1953 r. | Klasyfikacja końcowa

W tym turnieju Averbakh rozegrał jedną ze swoich najsłynniejszych partii - i to taką, którą przegrał.

Rok po Turnieju Kandydatów Averbakh osiągnął swój kolejny znaczący sukces, wygrywając Mistrzostwa Związku Radzieckiego z wynikiem 14,5/19, wyprzedzając o 1,5 punktu GM Marka Taimanova i Viktora Korchnoia, a także takich zawodników jak Petrosian, Geller i GM Salo Flohr.

Averbakh był członkiem drużyny ZSRR, która w 1954 roku grała z USA w meczu w Nowym Jorku. Jednak z powodu spóźnienia na partię z IM Donaldem Byrne (spowodowanego zepsutym zegarem w jego pokoju), wdał się w kłótnię z kapitanem drużyny GM Igorem Bondarevskim i został usunięty z drużyny na rok za niesportowe zachowanie, pomimo tego, że był mistrzem ZSRR.

W 1955 roku wraz z GM Borisem Spasskim, Averbakh dołączył do Mistrzostw Świata Juniorów w Antwerpii (unikając w ten sposób służby wojskowej), ponieważ stały trener Spasskiego GM Alexander Tolush złamał nogę. Spasski wygrał, a Averbakh ponownie znalazł się w drużynie narodowej.

Jest to tylko jeden z przykładów życia pełnego sukcesów, szczęścia i tragedii. W dniu, w którym zaproponowano mu pracę w federacji szachowej, jego matka doznała udaru. Gdy został mistrzem Związku Radzieckiego, zmarł jego ojciec.

Do tego czasu Averbakh był już dość znanym szachistą i od 16 lat występował w programie telewizyjnym "Szkoła szachowa". Był również komentatorem podczas meczu o mistrzostwo świata Smyslov-Botvinnik w 1954 roku.

W 1956 r. w mistrzostwach ZSRR Averbakh zajął ex aequo pierwsze miejsce ze Spasskim i Taimanovem. Pomiędzy trzema zawodnikami rozegrano dogrywkę, w której zwyciężył Taimanov i to on został wówczas mistrzem ZSRR.

Partia z sekretnego meczu treningowego z Botvinnikiem w 1957 r.

Dzięki czwartemu miejscu w Mistrzostwach Związku Radzieckiego w 1958 r. Averbakh zakwalifikował się do turnieju międzystrefowego w Portorożu, gdzie do awansu do Turnieju Kandydatów zabrakło mu zaledwie pół punktu. Awans wywalczyli wówczas GM Mikhail Tal, Gligoric, Petrosian, Pal Benko, Fridrik Olafsson oraz Bobby Fischer.

W swojej biografii Tal napisał zabawną anegdotę o partii szachów błyskawicznych, którą rozegrał w 1959 roku w Bled. "Udało mi się ją wygrać, ale w pamięci utkwiło mi coś jeszcze: wyjątkowe niedopatrzenie. Nie mogę sobie przypomnieć dokładnej pozycji, ale mechanizm tego błędu był mniej więcej taki:

"To był ruch czarnych. Averbakh zaproponował mi remis, ale postanowiłem grać dalej. Zobaczyłem więc, że muszę obronić się przed groźbą 2.Gxh7+ i 3.Hxd5. Obroniłem się więc grając 1...h6? Jak się zapewne domyślacie, Averbakh odpowiedział 2.Gh7+ i już więcej nie zaproponował remisu."

Dzięki dobrej znajomości języka angielskiego Averbakh mógł podróżować po całym świecie, co wcale nie było udziałem wszystkich radzieckich arcymistrzów. Averbakh odwiedził nawet Amerykę Południową, Azję i Australię. W 1960 roku wygrał otwarte mistrzostwa Australii oraz międzynarodowy turniej w Dżakarcie.

Kolejnym wielkim zwycięstwem Averbakha był Memoriał Schlechtera w Wiedniu w 1961 roku. W międzynarodowej stawce nie było innych radzieckich GM-ów, ale i tak jego wynik 9/11 był imponujący.

W 1965 roku Averbakh wygrał turniej w Rio de Janeiro, a w 1967 w Christchurch w Nowej Zelandii. W 1971 roku w Bukareszcie zajął ex aequo pierwsze miejsce z Arturem Henningsem, a w 1975 roku w Polanicy-Zdroju na XIII Memoriale Rubinsteina również zajął wspólne pierwsze miejsce z GM Janem Plachetką.

Averbakh grający w bilarda. Zdjęcie: Rosyjska Federacja Szachowa.

Po 1962 roku Averbakh przestał być już jednak szachowym profesjonalistą. Z szachów zrezygnował dość wcześnie, bo w wieku 40 lat. "Zdałem sobie sprawę, że nie robię postępów, a poza tym lubiłem dziennikarstwo i trenerstwo" - powiedział. "Lubiłem też pracować z ludźmi - tę cechę zachowałem jeszcze z czasów pracy w instytucie".

W ciągu swojego życia Averbakh był zaangażowany w wiele działań dziennikarskich. Od 1958 roku był redaktorem naczelnym czasopisma "Szachy Moskwa", a w 1962 roku został redaktorem naczelnym czasopisma "Szachy w ZSRR", które wraz z całym krajem przestało istnieć w 1991 roku. Podobno sam Fischer nauczył się rosyjskiego tylko po to, by móc czytać to czasopismo.

W tym samym roku założył nowe czasopismo o nazwie Chess Gazette, które w 1998 roku zmieniło nazwę na Chess in Russia. Averbakh był również redaktorem naczelnym "Biuletynu Szachowego" (1962-1991), a w latach 1981-1991 pełnił funkcję zastępcy redaktora naczelnego słownika encyklopedycznego "Szachy".

W 2007 roku w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w dziale Nauki i Technologii powstał Gabinet Kultury i Informacji Szachowej, który później został przemianowany na Centrum Szachowe. Początkowo Averbakh był jednym z jego liderów, ale musiał zrezygnować z tego stanowiska ze względu na swój wiek. Nadal jednak pełnił funkcję konsultanta naukowego Centrum.

"Chcieliśmy przyciągnąć do gry starszych ludzi. Nie powinni oni grać w trudnych turniejach, ale raczej spędzać czas na rozwiązywaniu zadań szachowych" - powiedział. "Praca nad studiami szachowymi pomaga zapobiegać chorobie Alzheimera. Jeśli masz ponad 70 lat, stres związany z turniejem może być niebezpieczny dla Twojego zdrowia. (...) Ale spokojne i refleksyjne podejście do szachów jest bardzo przydatne, zwłaszcza gdy jest się już w podeszłym wieku. Ważny jest też zdrowy tryb życia, z dużą ilością ćwiczeń".

Do 87 roku życia Averbakh prawie codziennie chodził na pływalnię. Powiedział, że sekretem jego długowieczności jest "ciężka praca".

Averbakh prezentujący studium szachowe w Moskwie w lipcu 2016 r.

Averbakh był znanym teoretykiem, zarówno w dziedzinie teorii debiutów, jak i końcówek. Jako specjalista od debiutów pełnił rolę sekundanta Spasskiego, Tala, Botvinnika, Keresa, Smyslova, a nawet Kasparova.

W obronie królewsko-indyjskiej po 1.d4 Sf6 2.c4 g6 3.Sc3 Gg7 4.e4 d6, ruchy 5.Ge2 0-0 6.Gg5 znane są jako wariant Averbakha. Wykorzystał go na przykład w swoim jedynym spotkaniu z Fischerem na turnieju międzystrefowym w Portorożu w 1958 roku.

Partia zakończyła się szybko i gwałtownie, kiedy obaj gracze zaczęli mieć problemy z czasem.

"Nagle Fischer zaproponował remis, co było całkowicie wbrew jego naturze" - powiedział Averbakh. "W niejasnej pozycji, gdy musieliśmy dojść do 40 posunięcia, aby uzyskać więcej czasu, zgodziłem się. Po partii słyszałem, jak ludzie pytali Fischera, dlaczego zaproponował remis. Odpowiedział: 'Bo nie chciałem przegrać z arcymistrzem'. Kiedy mi zadano to samo pytanie, odpowiedziałem: 'Bo nie chciałem przegrać z młodym chłopcem!'".

Averbakh był również czołowym teoretykiem w zakresie studiów dotyczących gry końcowej. Opublikował setki studiów szachowych, z których wiele wniosło znaczący wkład w teorię końcówek. Napisał też kilkadziesiąt książek, z których najsłynniejszą jest trzytomowe dzieło "Końcówki szachowe", które zostało przetłumaczone na kilka języków.

Początkowo zamierzał napisać tę książkę wspólnie z Bondarevskim i Keresem, jednak ten ostatni wkrótce został pretendentem do tytułu mistrza świata, a Bondarevski zaczął trenować Gellera, a następnie Smyslova i Spasskiego. Averbakh, któremu pomagało kilku współpracowników, zdołał mimo wszystko ukończyć książkę, która po 20 latach została wydana ponownie wraz z dwoma dodatkowymi tomami.

Jedna z ulubionych książek Averbakha na temat końcówek.

Mniej znanym faktem jest to, że Averbakh był również aktywnym pisarzem opisującym historię gry w szachy. Był jednym z niewielu silnych szachistów, którzy o historii naszej gry powiedzieli coś sensownego, co zostało napisane w jasny i przystępny sposób. Przykładem może być jego książka pt. "Historia szachów od Czaturangi do współczesności" (A History of Chess from Chaturanga to the Present Day), którą uważał za swoje największe osiągnięcie i która została wydana w 2012 roku przez wydawnictwo Russell Enterprises.

Averbakh dokonał słynnego podziału szachistów na sześć grup, podając przykłady typowych graczy:

• Pięściarze, którzy chcą zniszczyć swoich przeciwników: Botvinnik, Korchnoi, Kasparov, Carlsen
• Wojownicy: Steinitz, Lasker, Bronstein, Morphy, Alechin, Smyslov
• Arcymistrzowie, dla których szachy są sportem i którzy po zakończeniu partii wracają do swojego zwykłego życia: Keres, Capablanca, Euwe
• Ludzie, którzy interesują się wszystkim, kartami, dominem itd.: Karpov, Petrosian, Geller
• Artyści: Tal, Capablanca, Simagin, Alekhine
• Badacze: Steinitz, Fine, Euwe, on sam.

Solidny styl Averbakh'a był trudny do przełamania dla wielu zawodników opierających swoją grę wyłącznie na ataku. Przykładem może być Rashid Nezhmetdinov, o którym Averbakh napisał, że "gdyby tylko miał możliwość ataku, mógłby pokonać każdego, łącznie z Talem. Ale mój wynik przeciwko niemu wynosił mniej więcej 8½-½, ponieważ nie dawałem mu żadnej możliwości aktywnej gry. W takich przypadkach natychmiast zaczynał psuć swoją pozycję, bo dążył do stworzenia komplikacji".

W latach 1962-1972 Awerbach był wiceprezesem Radzieckiej Federacji Szachowej, w latach 1972-1977 - prezesem, a następnie przez wiele lat - wiceprezesem. Był głównym arbitrem pierwszego meczu Karpov-Kasparov w 1984 roku, a także Kasparov-Short w Londynie w 1993 roku oraz Kasparov-Kramnik w Londynie w 2000 roku.

W latach 1978-1982 był członkiem Komitetu Wykonawczego FIDE. W latach 1978-1986 był członkiem Komitetu Centralnego FIDE, a także jednocześnie przewodniczącym Federacyjnej Komisji Kwalifikacyjnej i współprzewodniczącym Komisji Pomocy Krajom Rozwijającym Się. W latach 1986-1991 był przewodniczącym Komisji FIDE ds. Promocji i Prasy.

Averbakh grał aktywnie do 83 roku życia. Mniej więcej w tym samym czasie zmarła jego żona, z którą był związany przez 59 lat.

We wrześniu 2017 roku, w wieku 96 lat, Averbakh rozegrał prawdopodobnie swoją ostatnią opublikowaną partię z czteroletnim wówczas Mishą Osipovem. W wydarzeniu tym uczestniczyli również Spasski i GM Sergey Karjakin.

Averbakh z Osipovem we wrześniu 2017 roku. Zdjęcie: Maria Emelianova/Chess.com.

Latem ubiegłego roku Averbakh przeżył Covid-19, a zaledwie trzy miesiące temu, 8 lutego, skończył 100 lat i jako pierwszy arcymistrz w historii został stulatkiem. W wywiadzie dla Chess.com powiedział, że nadal jest zaangażowany w szachy, ale tylko w niewielkim stopniu.

"Niestety, w ostatnich latach mój wzrok i słuch znacznie się pogorszyły, więc nie mogę już pracować na komputerze tak jak kiedyś" - powiedział. "Czasami spotykam się z kolegami i dzielę się z nimi pomysłami, które przychodzą mi do głowy. Czasami analizuję końcówki. Zdaję sobie sprawę, że takie analizy w erze komputerów nie mają żadnej wartości praktycznej, ale to zajęcie pomaga mi zachować ostrość umysłu".

4 maja, na trzy dni przed śmiercią, Averbakh otrzymał dekretem Prezydenta Federacji Rosyjskiej Order Honorowy za "wielki wkład w rozwój i popularyzację rosyjskich i międzynarodowych szachów oraz wieloletnią i sumienną pracę."

Averbakh miał córkę, która przez 10 lat była żoną Taimanova. Najstarszym żyjącym obecnie arcymistrzem szachowym jest GM Aleksandar Matanovic z Serbii, współzałożyciel czasopisma Chess Informant.