Erlerinizi Nasıl Terfi Ettireceğinizi Biliyor Musunuz?

Bu makalenin başlığındaki soru sizleri şaşırtmış olabilir.

Hakikaten, bir eri en ileri sıraya kadar sürüp de olmasını istediğiniz taşı seçmekten daha kolay ne olabilir ki?

Gerçek hayatta bir er terfisi esnasında hayal edebileceğinizden çok daha fazla sorun yaşayabilirsiniz. Bu üzücü durumun pek çok sebebi var. Satranç kurallarını karmaşıklaştırmaya meyilli olması sebebiyle bunda FIDE'nin de payı var. Henüz genç bir satranç oyuncusu olduğum yıllarda sık yapılan bir satranç şakasında en iyi satranç hakeminin turnuvada fark edilmeyen bir hakem olduğuydu. Gerçekten de bir turnuvadaki oyuncular eğer başhakemin kim olduğunu dahi bilmiyorlarsa, o turnuvada hiç bir tatsız olay veya tartışma olmamış demektir.

Tabii ki iyi bir turnuva yöneticisinin en önemli özelliği, herhangi bir sorunu henüz ortaya çıkmadan oluşmasına mahal vermemesidir. Son zamanlarda satranç hakemlerinin FIDE nezdinde akreditasyon elde etmesi ve bunun için de sonu gelmeyen seminerlere katılması gerekiyor. Bu FIDE açısından oldukça kârlı bir iş ve bu durumda doping testleri icat etmek, "sıfır tolerans" kuralları vb gibi uygulamalarla FIDE'nin satranç kurallarını karmaşıklaştırmasını mantıklı hale getiriyor. 

Daha önce kaleme aldığım bu makalede konu hakkındaki fikirlerimi belirtmiştim. Er terfisi kadar temel ve tartışmasız bir kural bile bu durumdan etkilendi.

Kadınlar Dünya Yıldırım Birinciliği'nde bu hususu birebir gözlemledik. Sizin de bildiğiniz üzere, yıldırım maçlardaki kural dışı hamleler, hamleyi yapan oyuncunun maçı anında kaybetmesine sebep oluyor. Dolayısıyla resmi kurallara uymak gerçekten çok önemli. Beyazlarla oynayan kadın b7-b8=V oynayıp erini terfi ettirdi; burada nasıl bir yanlış olabilir? Bu konumda oyuncu, yeni veziri b8'e koyup, b7'deki eri de basitçe tahtadan kaldırdı. Bunun sonucunda da oyuncu kural dışı hamle sebebiyle maçı kaybetmiş oldu.

Hakemlerin bir uluslararası ustaya nasıl er terfisi yapacaklarını öğretmelerini izlemek hem komik hem de üzücü. Kurala göre eri önce b8'e sürmek ve ancak onun ardından veziri onun yerine yerleştirmek gerekiyor.  

O kadın için gerçekten çok üzgünüm zira ben de satranç kariyerimin tamamına yakını boyunca erlerimi aynı şekilde terfi ettirdim: yedinci sıradaki erimi sekizinci sıraya ilerletmeden önündeki kareye bir vezir yerleştirip, yedinci sıradaki erimi tahtadan kaldırarak. Bunun da ötesinde, şahsi gözlemlerime göre unvanlı oyuncuların büyük çoğunluğu da bu basit olması gereken prosedürü bu şekilde gerçekleştiriyor.

FIDE'nin her ay yeni kurallar yazdığı bu son zamanlarda emin olabilmeniz çok da mümkün değil. Bu durum, aynı zamanda oldukça tanınmış bir Rus Büyük Usta'nın nasıl er terfi ettirmesi gerektiğini bilmediğini Facebook üzerinden paylaştığı günlere kaldığımıza da işaret ediyor.  

Bu acı veren vakanın videosunu İngilizce altyazılarla paylaşıyoruz:

Tabii ki her durumda suçu FIDE'ye atmak adil olmaz zira bazı durumlarda bunun açıkça satranç oyuncusunun hatası olduğunu görüyoruz. Büyük Usta Topalov'un e2-e1 sürüşünün ardından erin yerine taş koymadığı halde saatini çalıştırdığı bir sonraki videoya bakın. Terfi eden taşın vezir olduğunu varsaydığı açık olsa da, bu hamle kural dışı! 

Benzer bir durum Kasparov ile Karpov arasındaki ünlü partide de yaşandı. Yıldırım haricindeki turnuvalarda kural dışı hamleler doğrudan maç kaybıyla sonuçlanmadığı için neyse ki bu durumda yaşananlar diğerleri kadar dramatik değildi. Aşağıdaki diyagrama bir göz atın:

Yaşananlar Wikipedia'da şu şekilde aktarılıyor:

Bir dakika içinde 16 hamle yapması gereken Karpov ciddi zaman sıkıntısı yaşıyordu. Bu konumda c2'deki erle d1'deki kaleyi alan Kasparov, "Vezir!" diyerek terfi eden taşın vezir olduğunu belirtti. Buna karşılık, kullanabileceği bir vezir yoktu. Hakemin siyah bir vezir bulması biraz zaman aldı. Kasparov da eğer dikkatli etmiş olsaydı taşı yakınlarda rahatça bulabileceği bir kaleye terfi ettirebileceğini söyledi. Hakem vezir getirirken Kasparov'un saati çalışıyordu, dolayısıyla Kasparov Karpov'un saatini çalıştırdı. Buna karşılık olarak Karpov hemen 25.Vxe4 oynayınca Kasparov rakibine şah tehdidi altında olduğunu söyledi. Bunun üzerine Karpov, "Hangi taştan? d1'deki taş, bir fil olabilir" dedi. Saatler durduruldu. Hakem siyah bir vezir buldu ve konum 24...cxd1=V+ hamlesine geri alındı. Bunun yanısıra Kasparov'un kural dışı hamle yapmış olmasından ötürü Karpov'a iki dakika fazla süre verildi (rakibinin saatini çalıştırması hamlesini tamamlamış olduğu anlamına geldiği halde terfi edeceği taş elinde olmadığı için hamlesini tamamlamış olabilmesi mümkün değildi).

Son olarak, bazı durumlarda yaşananlar tamamen hakem hatasından da kaynaklanabiliyor. Bu konuyu daha önceki bir makalede ele almıştık. Geçen ay gerçekleştirilen Kanada Bölge Turnuvası'nın galibini belirlemek için yapılan eşitlik bozma maçları sırasında çok tatsız bir olay yaşandı. Önce neler olup bittiğine bir bakın (14:15'te başlıyor).

Maçta kullanılan ve ancak parkta oynanacak bir maç için elverişli olacak bu ekipmanı tartışmak istemem. En ileri sıraya doğru giden üç taşın bulunduğu bir maçta tüm maçı kesintisiz şekilde izleyen bir turnuva yöneticisi kendi kendine çok basit bir soru sormalıydı: "Vezirler nerede?" 

Bütün bu hadisenin ortaya çıkmasına bu kadar kolay şekilde engel olmak mümkündü!

En dikkatli okuyucularımız için bir bulmaca: siyahların en çok ihtiyaç duyduğu anda siyah vezir neredeydi?

Son olarak, bu makalenin en önemli kısmı, kendi maçlarınızda bu tür bir durumlarla karşılaşmayı engellemeniz için size yardımcı olmak. Böyle durumlarda siz ne yapacaksınız? *

FIDE Kuralları:

Oyuncu erini son sıraya sürüp erini terfi ettirdiği taşla değiştirmeden saati çalıştırırsa kural dışı bir hamle yapmış olacaktır (beşinci maddeye göre cezası ilk kural dışı hamlede rakibe iki dakika eklemesi ve ikinci kural dışı hamlede maç kaybı şeklindedir) ve bu durumda sekizinci sıradaki er aynı renkteki vezirle değiştirilecektir. Bu durumda oyuncunun erini terfi ettireceği taş için tercih belirtmesi söz konusu olmayacaktır.

Bir eri terfi ettirdikten sonra ters çevrilmiş bir kaleyi "vezir" olarak kullanmak kural dışıdır. Erin terfi ettiği taştan yakınlarda bulmak mümkün değilse oyuncu saatleri durdurup hakimden destek istemelidir. 

Hepinize mutlu (ve geçerli!) er terfileri dilerim!

*Güncelleme: Bu makalenin bir önceki halinde, yazarın orijinal makalesinde yer alan er terfisi hususunda ABD Satranç Federasonu'nun yayınladığı kuralların FIDE kurallarıyla ayrıştığı yerlere dikkat çekilen bir kısma yer verilmişti. Konuyla ilgili olarak Türkiye Satranç Federasyonu'nun resmî sitesinde yer alan FIDE kurallarını esas almanızı öneriyoruz. Bu hususta TSF FIDE kurallarını kullandığı için güncellememizde yazarın ABD Satranç Federasyonu hakkında yazdıklarını içeren aşağıdaki kısmı çıkartmayı uygun gördük:

"ABD Satranç Federasyonu'nun resmi sitesinde FIDE kurallarıyla USCF kuralları arasında FIDE kurallarıyla ABD Satranç Federasyonu kuralları arasındaki farklarla ilgili kısmı paylaşıyoruz. 

FIDE Kuralları:

Oyuncu erini son sıraya sürüp erini terfi ettirdiği taşla değiştirmeden saati çalıştırırsa kural dışı bir hamle yapmış olacaktır (beşinci maddeye göre cezası ilk kural dışı hamlede rakibe iki dakika eklemesi ve ikinci kural dışı hamlede maç kaybı şeklindedir) ve bu durumda sekizinci sıradaki er aynı renkteki vezirle değiştirilecektir. Bu durumda oyuncunun erini terfi ettireceği taş için tercih belirtmesi söz konusu olmayacaktır.

Bir eri terfi ettirdikten sonra ters çevrilmiş bir kaleyi "vezir" olarak kullanmak kural dışıdır. Erin terfi ettiği taştan yakınlarda bulmak mümkün değilse oyuncu saatleri durdurup hakimden destek istemelidir. 

ABD Satranç Federasyonu Kuralları:

Son sıraya sürdüğü erini başka terfi ettirdiği taşla değiştirmediği halde bir oyuncu rakibinin saatini çalıştırırsa, rakibin saate hemen basmaya veya saati durdurup hakemi çağırmaya hakkı vardır (artırmalı zaman kontrolünde durdurmayı öneriyoruz). Oyuncu erini terfi ettirdiği taşı seçme hakkını kaybetmeyecektir.

ABD Satranç kuralları açıkça, ters çevrilmiş bir kalenin vezir olarak kullanılabileceğini belirtmektedir."