Paul Morphy
Biyografi
Paul Morphy, ilk büyük Amerikalı satranççıydı ve pek çokları onu gayriresmî dünya şampiyonu olarak görür. 1837'de doğdu, 1860'ta ciddi anlamda satranç oynamayı bıraktı ve 1884'te hayatın kaybetti. Ne var ki satranç dünyasında geçirdiği kısa sürede kalıcı etki yarattı ve bugün bile adı hızlı gelişim ve hükmedici galibiyetlerle özdeşleştirilmektedir.
Gençliği
Paul Morphy Birleşik Devletler'de New Orleans, Louisiana'da doğdu. Bir satranç dahisi olarak satrancı oynamayı basitçe izleyerek öğrendi.
Morphy’nin usta bir oyuncuyla ilk karşılaşması, ki yetişkinliği öncesi de tek karşılaşmasıdır, 1850'de New Orleans'i ziyaret eden Macar Usta Johann Lowenthal'e karşıydı. Morphy üç oyundan en az iki oyunu kazanmıştır (Kaynaklar üçüncü oyunu kaybettiği, berabere kaldığı veya hiç oynanıp oynanmadığı konusunda farklı bilgiler içermektedir.)
Satranç Kariyeri
Morphy’nin ilk büyük uluslararası ses getirişi 1857 Amerikan Satranç Kongresi olup, bu 16 oyunculu bir nakavt turnuvasıydı. İlk üç turda berabere yaptıktan sonra on oyundan dokuzunu kazanarak finale kaldı ve burada Almanya doğumlu Louis Paulsen ile karşılaştı. Paulsen, ilk üç tur tek bir oyun kaybetmemişti; ama Morphy'e zorluk çıkaramadı. Bir oyun kazandıysa da Morphy beş oyun kazandı ve iki oyun da beraberlikle sona erdi. En unutulmaz oyununda, Dört At Açılışından sonra oluşan konumda Siyahla vezir feda etti.
Morphy o zaman henüz 20 yaşındaydı; ama dünyanın en iyi oyuncuları arasında kabul edilmeye başlanmıştı bile. Ne var ki, Morphy en güçlü Avrupalı ustalarla oynamamıştı, dolayısıyla ertesi yıl 1858'de Avrupa'ya gitti. Burada birkaç maç oynadı. Herhalde bunların hiçbirisi, muhtemelen dönemin en güçlü iki satranççısı oldukları için Alman yıldız Adolf Anderssen ile oynadığı maç kadar ilgi çekmedi.
Morphy, Anderssen'i hezimete uğrattı ve on bir oyun arasından yedisin kazandı, iki kaybetti ve iki berabere yaptı. Ölmez Oyun ve Her Dem Yeşil oyunlarıyla meşhur olan Anderssen, bazı oyunlarda 1.a3 oynadı. Morphy, bu oyunlardan birisini kaybetti ; ancak diğer oyunlarda o kadar üstündü ki bu pek de önemli olmadı. Morphy üç oyunu 25 veya daha az hamlede kazandı, aralarında 17 hamlelik şu galibiyet de bulunuyordu.
Morphy görünüşte Avrupa'day olsa da ; ancak modern satranç taşlarının mucidi olan İngiliz usta Howard Staunton ile oynamadı. Morphy’nin doğduğu New Orleans'te bir gazetede yazan Charles de Maurian, Morphy’nin 1884'teki ölümünden sonra bu durum hakkındaki yazısında şunu iddia etti: Staunton “önce kabul etti, sonra erteledi ve daha sonra da açıkça maçtan kaçınıp nihayetinde maç teklifini kesin bir şekilde reddetti."
Sebepleri her ne olursa olsun --ve Staunton’ın sağlık durumu burada başka her tür inattan daha ağır basmış olabilir-- bu maç hiç oynanamadı. Staunton, yaklaşık on yıl önce zirve noktasına ulaşmıştı ve muhtemelen Morphy'e karşı başkalarının ne kadar az şansı varsa onun da öyle olacaktı. Yine de, bu maçın hiç oynanamamış olması satranç camiası için bir kayıptır.
Avrupa'dayken Morphy sadece Anderssen ile oynayıp, Staunton'u da elinden kaçırmadı. Ayrıca başkalarının yanı sıra Henry Bird, 1850'deki rakibi Lowenthal, Daniel Harrwitz, ve Augustus Mongredien ile de oynadı. Bu rakiplerin hiçbirisi Anderssen’in kalitesinde değildi. Yine de oynadığı yaklaşık 50 oyunun kabaca üçte ikisini kazandı ve kazanamadığı oyunlarda beraberlik ve kayıplar arasında dağılmıştır. Bu oyunculardan birisi Morphy'i bir-iki defa yenebiliyordu; ama Morphy'nin ilerlemiş oyunu uzun dönemde üstesinden gelinmesini imkânsız hale getiriyordu.
Opera Oyunu
Morphy’nin parlaklığı çoğunlukla kendisinden daha zayıf oyunculara karşı ortaya çıkıyordu --amatörler de diyebiliriz; ama Morphy tüm bu başarılarına rağmen hiçbir zaman profesyonel satrancı seçmedi. Onun döneminde pek az oyuncu bu tercihi yapıyordu.
Morphy'nin dönemin en iyi oyuncularına karşı oynadığı tüm maçlardaki oyunların hiçbirisi 1858'de bir opera sırasında iki Avrupalı aristokrata karşı oynadığı oyun kadar ünlü değildir. Pek çok oyuncu fedalı minyatürlerle kazanmak ister; ancak Morphy bu şekilde kazanmayı kolayca başarabiliyordu. Dedikodu odur ki basitçe şovun tadını çıkarmak istiyor ve galibiyete giden en kısa yolu arıyordu. Bu oyunda da, adeta imzası haline gelen hızlı gelişim ve arkasından bir taş fedası, sonrasında kalite fedası ve son olarak da vezir fedasıyla 17. hamlede mat yapıyor.
Oyunun notasyonu biyografinin sonunda bulunabilir.
Satranç Kariyeri Sonrası
Morphy’in satranç kariyeri, usta seviyesindeki rakiplere karşı oynadığı rekabetçi oyunları baz alırsak iki yıldan biraz daha kısa sürmüştür: 1857'deki Amerikan Satranç Kongresinden Mayıs 1859'da Avrupa'dan dönüşü. Peki ne oldu?
Esasen sıkılmıştı. Rakiplerine anca "piyon avansı" verirse maçlar oynamaya başlayabileceğini söyledi ve bu durumda da f-piyonu olmadan Siyah taşlarla oynaması anlamına geliyordu. Bunu kimse kabul etmedi ve dolayısıyla Morphy de eğitimini aldığı hukuka döndü. Birleşik Devletler'deki İç Savaş da kısa süre sonra patlak verdi, Louisiana'dan olan Morphy bu savaşta tarihin yanlış tarafındaydı; ama orduda yer aldığına dair de hiçbir kayıt yoktur.
Savaştan mıdır, yoksa müvekkillerinin kendisiyle satranç konuşmak istemediğine dair haberler mi yoksa Morphy'nin kişiliğindeki zayıflıklar mı (belki de üçü birden), hukuk kariyerini pek de ileri götürmedi ve kurtulamadığı yalnız bir yaşama sürüklendi. Morphy, 47 yaşında 10 Temmuz 1884'te hayatını kaybetti.
Mirası
Richard Reti, 1929'da kaleme aldığı ve Türkçe'ye de çevirilen Büyükustalar ve Modern Görüşler, kitabında Morphy'nin “kombinezonlara karşı müthiş bir yeteneği” olduğunu iddia eder ve onu "ilk konumsal oyuncu" olarak ilan eder. Reti, açık konumlarda hızlı gelişimin öneminin fark edilmesini Morphy'e borçlu olduğumuzu belirtir. Morphy'e hâlâ bu konuda öncülük payesi verilir.
Bobby Fischer, 1965'te Morphy'nin “belki de gelmiş geçmiş en doğru oyuncu olduğunu” ve “ümitsiz görünen konumlarda bile olanaklar bulabildiğini" yazar. Morphy’nin Anderssen ve Lowenthal çağdaşları da Morhpy'nin umutsuz konumları döndürebilme becerisi hakkında benzer şeyler söylemişlerdir.
Morphy, kesinlikle 1850'lerin en iyi oyuncusuydu ve bu nedenle resmî olmayan dünya şampiyonu olarak kabul edilir. Açık konumlara yönelik devrimci anlayışı satrancı geliştirdi. Öyle ki her ne kadar Morphy'nin daha uzun bir kariyer olsun istesek de, bu kadar kısa sürede çok şey başarması da bize inanılmaz gelir.
